Giá trị thẩm mỹ của một tác phẩm cây cảnh nghệ thuật Bonsai

Hoài Phương

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Việc thưởng thức một tác  phẩm Bonsai cũng giống như thưởng thức một bài thơ, cho nên muốn nắm bắt được cái hồn của cây cảnh, người chơi trước hết phải từng trải, hiểu biết và đủ bản lĩnh tay nghề mới cảm nhận được cái hay cái đẹp của một tác phẩm nghệ thuật. Đa số người chơi đều cho rằng cái đẹp của Bonsai trước hết là cái đẹp ngoại hình: gồm bốn yếu tố cơ bản là bộ gốc rễ, thân, cành, lá. Nhưng xét cho cùng, đây mới chỉ là cái diện mạo bên ngoài chưa thể sánh với cái đẹp tiêm ẩn bên trong, đó là chiều sâu triết lý, là tâm hồn mà các nghệ nhân muốn gửi gắm trong đó. Trước đây, nhiều người thường hay kén chọn những loài cây quý hiếm, có chỉ số sống lâu như tùng, bách, sanh, si, đa, kim quít... để làm kiểng. Nhưng gần đây giới trẻ lại phóng khoáng hớn, ít quan tâm tới chủng loại mà họ cho rằng giá trị thực sự của một tác phẩm Bonsai là ý nghĩa, tâm hồn, tài năng và sức sáng tạo của người nghệ sĩ. 

Trong thiên nhiên cây nào cũng đẹp, cũng đáng yêu nhưng dù sao đó cũng chỉ là cái đẹp tự nhiên, nếu chưa có sự nâng niu, chắt lọc từ những bàn tay tài hoa và lịch lãm của con người thì cái đẹp đó cũng chỉ dừng lại ở mức độ tương đối chứ chưa thể gọi là hoàn chỉnh.Tuy nhiên trong quá trình đục đẽo, cắt, khoét, uốn sửa mà chúng ta can thiệp một cách thô bạo có thể làm cho cây biến dạng thái quá kiểu “quạ thành công, mèo thành chồn” thì không thể gọi là nghệ thuật. Người xưa thường nói “Người đi nhanh trên cát không để lại dấu vết gì”. Người chơi Bonsai cũng thế, không nên để lộ những dấu ấn thô thiển của bàn tay mình trên vết cắt, nét đục hoặc tạo ra những đường nét thô thiển khiến cho cây bị dị dạng, gò bó, tán nhánh trở nên rời rạc, mất hết vẻ thanh thoát. 

Cái đẹp thì muôn hình vạn vẻ, nhưng con đường tìm tòi cái đẹp thật lắm gian nan. Có cây mới nhìn đã thấy đẹp tuy nhiên cũng có những cây phải mất nhiều thời gian mới khám phá ra được cái sâu lắng vốn dĩ tiềm ẩn từ bên trong. Một tác phẩm Bonsai được gọi là tương đối hoàn thiện phải là một cây già nua cổ kính, còn giữ những nét hoang sơ, đường nét dịu dàng và gợi lên được sự rung động mỹ cảm ngay từ lúc ban đầu. Cụ thể như các vết cắt phải liền sẹo, tán nhánh hài hòa với tổng thể của cây, trong dó dáng thế của cây là phần quyết định. 

Kế đến là bộ rễ phải phơi bày trên mặt chậu với đầy vẻ sung mãn và kiêu hãnh. Một bộ rễ lý tưởng bao giờ cũng nổi trên mặt giá thể gợi lên sự vững chãi và bền bỉ với đất trời. Cây càng già rễ càng trồi lên, tượng trưng cho sự chiến thắng trong cuộc đấu tranh sinh tồn. Vỏ cây có thể lồi lõm, sần sũi nhưng không mang dấu vết chắp nối thô kệch. Vòm cây phải thoáng, không được che khuất thân cây, nhất là lá phải nhỏ phủ hợp với kích thước của cây và lúc nào cũng xanh tươi mơn mởn.

Trong nghệ thuật Bonsai, hoa và trái chỉ là yếu tố phụ vì theo quan niệm của người Á Đông, đời hoa quá ngắn ngủi so với sự trường tồn vĩnh cửu của Bonsai. Nhiều người gọi Bonsai là những cổ thụ được tiểu hình hóa, chiều cao còn lại khoảng từ 10cm tới trên 1m, đặt trong một chiếc chậu cạn cân đối, hài hòa. Còn về tỷ lệ cân xứng  giữa đường kính ở gốc  với chiều cao của cây thường  là 1/5 -1/7. Chúng ta thường chia  Bonsai ra làm nhiều loại như: Bonsai mini, kiểng trung, kiểng sân  nhưng người Nhật lại coi Bonsai là một nghệ thuật sống  nên họ thích chia ra thành từng nhóm  như Bonsai lá xanh, Bonsai lá rụng, Bonsai bông, Bonsai trái.

Giá trị của  một chậu Bonsai  thường bắt nguồn từ thiên nhiên  nhưng có khi người chơi  phải chăm sóc từ 5 đến 1-10 năm và phải dồn vào đó cả  tâm huyết của mình mới có thể tạo được một tác phẩm vừa ý.

Đặc điểm của nghệ thuật Bonsai là tự do phóng khoáng, là sự tái tạo thiên nhiên nhưng không sao chép và mô phỏng một cách thụ động, tùy tiện mà phải biết lược bỏ các chi tiết rườm rà, chỉ giữ lại những yếu tố cần thiết nhất là phải biết tôn trọng một số nguyên tắc chung  đó là quy luật của tự nhiên. Chẳng hạn như cây càng già thì tán ngọn càng tròn và các nhánh trên cao thường bị xô dạt về phía sau (Xuy phong). Trái lại cây càng tơ thì đầu càng nhọn, biểu hiện cho sự vươn lên đầy ước vọng. Cây cảnh thu nhỏ tượng trưng cho một cây già lâu năm đứng trơ trụi một mình giữa đất trời bao la, có dáng dấp  và phong thái cao quý như một tiên ông đạo cốt. Đó chính là sự quân bình thiêng liêng trong vũ trụ, nói lên sự khôn ngoan, sự minh triết của con người.

Như vậy Bonsai là một nghệ thuật- nghệ thuật sống vì nó là kết quả của một quá trình lao động. Từ những cây hoang dã, nếu được những bàn tay tài hoa của con người tác động vào, cộng thêm với thời gian chăm sóc, giá trị kinh tế của mỗi cây hoàn chỉnh có thể lên tới vài chục triệu đồng.

Người chơi Bonsai trước hết phải có tính kiên trì, nhẫn nại, khôn ngoan và am hiểu cuộc sống của từng chủng loại cây. Đặc biệt là phải có lòng thương yêu cây cỏ, coi đời sống của cỏ cây như một phần xương thịt của chính mình. Có vậy người chơi mới thực sự tìm được sự yên tĩnh của tâm hồn trong mối quan hệ ứng xử giữa con người với thiên nhiên, như nhà văn Sơn Nam đã viết: “Cây kiểng đóng vai trò là viên ngọc, cái đỉnh đồng. Nó làm thỏa mãn cái khát vọng được hòa mình vào vạn vật nhưng không đượm màu sắc huyền bí, nó chỉ thơ mộng như một bài thơ siêu thoát, hiền lành”.

Theo Tạp chí VNHS